Natuurlijcke speculatie van de wonderen des werelts

Midtsgaders (also ook) van de son en ’s hemels loop. An een gesteld door P. van Aengelen t’ Amsterdam, voor Marcus Willemszoon Doornick, Boeckverkooper, by de Nieuwe-brug, op de Thesselsche Kay, in ’t cantoor Inck-vat. Anno 1661. > De P staat voor Pieter van Aengelen.

Over deze drukker: Doornick, Marcus Willemsz. Amsterdam 1659-1702 – Adres: (Nieuwe) Gast-huis-moolen-steeg (de) 1659; Thesselsche kay, by de Nieuwe-Brugh (de) 1662-1663; Vygen-dam = Middeldam (de) 1663-1684 – Uithb.: Kantoorinckvat (in’t) 1659-1682 [Bron]

Precies dit is waarom ik dit zo mooi vind en waarom ik zo ver mogelijk terug wil in de tijd: de kennisopbouw die door de jaren heen steeds beter, meer en preciezer werd. Super knap dat ze dat in die tijd zo konden beredeneren en berekenen. Maar zoals je hieronder kunt zien klopt er niet heel veel van die aannames. Daarnaast is dit boek ook nog eens geschreven in prachtig oud Nederlands en daardoor soms ook heel mooi beschreven. Super blij mee!

Ook dit boekje stond al een tijdje op mijn verlanglijst, met name die slechts 4 pagina’s hieronder waardeer ik. Mijn oudste boek, en dan ook nog in het Nederlands, met dat mooie icoon voor de aarde, het prachtige oude taalgebruik en dat de planeten nog starren genoemd worden > star = ster = dwaalster, als in niet vaste sterren.

Mooi hoe hier een icoon voor de aarde wordt gebruikt. En hoe de aarde “Gelyck een doyr van een Ey” in het heelal zweeft. En de afstand tot de zon die wordt uitgedrukt in de klimsnelheid van een vogel. En dat Uranus, Neptunus (en Pluto) toen nog niet gevonden waren. Mooi…

Nog mooier is het einde waar de schrijver met allerlei gekke berekeningen in feite zegt dat de aarde om de zon draait en niet andersom, maar dan haalt hij de Heilige Schrift erbij en gaat dan aan zijn gedachten los te laten. Zo heeft hij toch gezegd wat hij denkt, maar verschuilt hij zich achter de denkbeelden van de kerk om zo uit de problemen te blijven. Een prachtig tijdsbeeld. Het heliocentrische denkbeeld was ruim na Copernicus en ‘bewezen’ door onder andere Galilei toen eigenlijk al de standaard zou je zeggen, maar nog niet overal doorgedrongen dus (door de macht van de kerk in die tijd)…

Bekijk het ‘hele boek’ op Google Books.

Een mooie reactie in een gerelateerde Facebook groep van Richard als aanvulling op de warrige en foutieve maten in dit boekje:

“A comment about distances: During the 17th century, astronomers were able to create a model of the solar system showing relative sizes and distances, but the actual sizes and distances required one precise distance measurement. Your book predates 1672, the year when Cassini made the first reasonably accurate determination of the Astronomical Unit by calculating the distance to Mars using parallax. During the 18th and 19th centuries, transits of Venus were used to try to refine the AU. The lack of a precise distance measurement within the solar system at the time your book was published would explain the wildly inaccurate numbers.”

En een mooie aanvulling van de natuurkundig onderlegde Hennie:

Dit boek van P. van Aengelen is in 1661 uitgegeven. Dat is voor de publicatie van de Principia van Newton in 1687. En mist daarmee de kennis van Newton.

In de eerste helft van bladzijde 2 geeft het boek een mooi inkijkje over de afstandsmeting in de 17e eeuw. Met voeten, treden en mijlen. Met 1 tred = 5 voeten, 4000 treden is 1 mijl. De oorsprong ligt in wandelen met 1 tred is een stap links plus een stap rechts; dat is ongeveer 5 voeten. En na een uur wandelen bereik je de mijl, waarin 4000 treden passen.

Even een vergelijking met de huidige maatvoering volgens ISO. De Mijl was een uur gaans (te voet). Dat was in Holland 5355 m. In bergachtige streken was dit vaak minder dan 2000 m. De Amsterdamse voet (volgens de VOC) was 28,31 cm onderverdeeld in 11 duimen. De Amsterdamse duim was dan 2,57 cm (de ISO duim of inch is 2,54 cm). En er gingen 18.916 Amsterdamse voeten in 1 Hollandse mijl. Die 5×4000 = 20.000 voeten per mijl passen goed bij deze 18.916.

De positie op zee werd gemeten met de kruisstaf en de positie van de zon, en later met de sextant en de positie van de sterren. Dit meten en omrekenen naar afstanden in mijlen was zeer complex. Snellius (1617) stelde de zeemijl gelijk aan 1 boog-minuut van de aarde, en elimineerde daarmee zeer veel rekenwerk. Nu weten we: De omtrek van de aarde is 40.000 km, 1 boog-graad is 1/360 daarvan. De boog-minuut is 1/60 van de boog-graad. En dat is 1852 m. De huidige zeemijl. Het verhaal in het boek spreekt van 360 graden, die elk 15 mijl zijn. De omtrek van de aarde (rondigheyt) was 5400 mijl (360 x 15). Dat maakte dat de omtrek 108.000.000 voeten was (20.000 x 5.400). De diameter van de aarde is dan 1718 mijl (5400 / π). Nog een vergelijking met de huidige ISO maatvoering. Met de Hollandse mijl van 5355 m maakte dat de omtrek van de aarde werd geschat op 29.000 km. Nu weten we dat dit ongeveer 40.000 km is. Dat was binnen 30% juist. Best knap voor die tijd.

Overige aanvullingen en context:

Waar komt het getal 5600 jaar vandaan als het over de leeftijd van de aarde gaat? In die tijd ging men (vanuit de kerk) er vanuit dat de aarde 4004 voor Christus was ontstaan. Dat staat beschreven in Genesis in het oude testament. De Ierse bisschop Ussher had in de 17e eeuw op zich goed werk geleverd door alles goed te bestuderen wat er toen aan informatie voorhanden was van meerdere beschavingen. 4004 was het antwoord: + 1600, de periode waarin dit boek is beschreven, maakt 5600 jaar ongeveer. Lees meer over Usshers Chronologie.

Mijn contactpersoon bij Museum Boerhaave (klinkt wat stoer…) kon vertellen dat het boekje slechts eenmalig is uitgegeven. De verkoper uit België gaf aan niets over beide boeken te kunnen vinden; zeldzaam dus.

Een poging tot een analyse

Prachtig, maar wellicht wat lastig leesbaar: daarom dook ik er wat verder in, al is het met beperkte kennis. Ik heb de teksten uitgeschreven. Want ze zijn erg interessant, maar lastig leesbaar dus en zelfs lastig te interpreteren:

• Als originele tekst (Stomme spellingscontrole corrigeerde alle oud Hollansche tekst…)

• Daaronder naar modern Nederlands vertaald (dat was de moeilijkste stap), zodat Google Translate er iets mee kon:

• En daarna die Engelse vertaling zover ik kon gecorrigeerd.

De uitdaging zit niet zozeer in de vertaling naar het Engels, maar de juiste interpretatie van de oud Hollandse teksten van 359 jaar oud. De zinnen zijn enorm lang en hebben soms wel 6 komma’s. De taal is oud, de aannames – naar we nu weten – vaak fout. Erg lastig om goed te beschrijven wat er bedoeld wordt. Ik ga hier hulp bij zoeken. Want dit is nou precies wat ik hier zo mooi aan vind: de beperkte kennis van toen, de mooie omschrijvingen. De engelse versie is nodig om dit met de specialisten van diverse Facebook special interest groepen te kunnen delen. Een heel verhaal dus hieronder:

1. Originele tekst:
Natuurlijcke speculatie van de wonderen des werelds, mitsgaders van de Son en ’s Hemels Loop. Die in de Astrologie of des Hemels Loop ervaren zijn, ghetuygen na hare kennisse en wetenschap, dat de Aerde 360 Graden of Leden heeft, in haar becirck ofte rondigheyt, yder lidt van 15 mijlen, is 5400 mijlen.
• Dat yder mijl 4000 treden is, ergo moet de Aerde groot zijn, na de gemeyne reeckeninge, 21600000. dat is: een-en-twintigh Millioenen, en de ses-hondert-duysent treden.
• Dat yder trede vijf voet is, maekt 108000000 dat is: honderd en acht Millioenen voeten.
• Dat de Aerde, volgens hare rondigheyt van 5400 mijlen moet dick zijn 1718 mijlen, tot de Antipedes (tegenoverliggende punten op de aardbol), of die gene die met de voeten tegen ons aen gaen, als men de Aerde doorbooren soude.
• Dat de Aerde nu meer dan 5600 jaren in ’t midden van de Lucht, gelijk de doyr van een Ey, hangende en drijvende is, sonder eenige pylaren, stylen of stutten, zonder te versincken, verwijcken ofte verschricken, na d’een of d’ander zijde.
• Dat de Aerde als een Sandt-koorn (zandkorrel) groot is tegen ’t Firmament, of den Hemel der Sterren, dewijl de Star Jupiter, die men oordeelt 95 mail groter te zijn als de geheele… [Aerde, ons soo klein dunckt te zijn, dat mense nauwelijcks Sien kan.]

1. Nederlandse vertaling:
Natuurlijke speculatie van de wonderen van de wereld, als ook van de Zon en de beweging van de Hemel. Die in de Astrologie of de beweging van de Hemel ervaren zijn, getuige naar hare kennis en wetenschap, dat de Aarde 360 Graden of Leden heeft, in haar omtrek of rondheid, ieder lid van 15 mijlen, is 5400 mijlen.
• Dat iedere mijl 4000 passen is, ergo moet de Aerde 21600000 passen groot zijn volgens mijn berekeningen. Dat is: eenentwintig miljoen zeshonderdduizend passen.
• Dat iedere pas vijf voet is, dus dat maakt 108000000 voeten. Dat is: honderd en acht miljoen voeten.
• Dat de Aarde, volgens haar omtrek van 5400 mijl, 1718 mijl dik moet zijn 1718 tussen twee Antipodes (tegenoverliggende punten op de aardbol), of die gene die met de voeten tegen ons aan gaan, als men de Aarde doorboren zou.
• Dat de Aarde nu meer dan 5600 jaren in ’t midden van de Lucht, gelijk de dooier van een Ei, hangende en drijvende is, zonder enige pilaren, stijlen of stutten, zonder te zakken, afwijken of verplaatsen, naar de ene of de andere zijde.
• Dat de Aarde zo groot als een zandkorrel is tegen de sterrenhemel, terwijl de Ster Jupiter, die men oordeelt 95 maal groter te zijn dan de gehele aarde […voor ons zo klein lijkt te zijn, dat men haar nauwelijks kan zien.]

1. English translation:
Natural speculation of the wonders of the world, as well as of the Sun and the movement of Heaven. Those who are experienced in Astrology or the movement of Heaven, witness to her knowledge and science, that the Earth has 360 Degrees, in its circumference or roundness, each degree of 15 miles, is 5400 miles.
• That every mile is 4000 steps (yards), ergo the earth should be 21600000 steps in size, according to my calculations. That is, twenty one million six hundred thousand steps.
• That each step is five feet, so that makes 108000000 feet. That is: a hundred and eight million feet.
• That the Earth, according to its circumference of 5400 miles, must be 1718 miles thick between two Antipodes (opposite points on the globe), or those people on the antipodes will touch their feet if you would drill trough the Earth.
• That the Earth has now been suspended and floating in the midst of the Air, like the yolk of an Egg, for more than 5600 years, without any pillars, posts or struts, without sinking, deviating or moving, to one or the other side.
• That the Earth is the size of a grain of sand against the starry sky, while the Star Jupiter, which is considered to be 95 times larger than the whole Earth… [seems to us to be so small that you can hardly see her. Or that someone could look down from the starry sky: he would see little of the Earth, yes OK, the Earth would be 95 times smaller than if we could see the planet Jupiter from Earth.]

2. Originele tekst, linker pagina:
…[• Dat de Aerde als een Sandt-koorn (zandkorrel) groot is tegen ’t Firmament, of den Hemel der Sterren, dewijl de Star Jupiter, die men oordeelt 95 mail groter te zijn als de geheele] Aerde, ons soo klein dunckt te zijn, dat mense nauwelijcks Sien kan. Of dat iemand konde zijn boven in ’t Firmament of de gesternde hemel, en van boven neder sagh, die soude alsoo weynigh van de geheele Aerde konnen sien, ja het 95 deel minder konnen zijn, als wy nu van de Star Jupiter sien konnen.

Van de Son

• Dat de Son 166 mael grooter dan de geheele Aerde is.
• Dat de Son 987850 mijlen hoogh boven de Aerde staat, als Clavius reeckent, of na de meyninghe van de experte ende wijt-beroemde Ticho Brach (Tycho Brahe), 962080 mijlen.
• Dat 560 Aerdes op malkander stonden, die souden pas aen de Son konnen reycken.
• Dat een Vogel alle uuren vier mijl om hoogh na de Son was vliegende, die soude omtrent 28 jaer 60 dagen, en twee uuren, (ofsoo Clavius reeckent 27 jaar, 166 dagen en 16 uuren) moeten onderwegen zijn.
• Dat de Son, als sy onder de middel Linie is, in een uur loopt 256024 mijlen, dat is soo veel, als ofte, met dat de klok 12 uuren slaet, van de Stadt Amsterdam afliep, en mits dat de klok half een slaet, sy de Aerde al 24 mael omgeloopen had, en aldaar ter plaatse weder was.
• Of dat in een quartier uur 12 mael ront om de Aerde liep…[, welke vliegende snelligheydt, bij ons nauwelijcks kan gezien werden, door de groote Distantie van 987850 mijlen, die de Son van ons staet, en dat de Son desen Cours gestadigh, zonder ophouden 5600 Jaar gehouden heeft, zonder eens te beswijcken.]

2. Nederlandse vertaling:
[• Dat de Aarde zo groot als een zandkorrel is tegen de sterrenhemel, terwijl de Ster Jupiter, die men oordeelt 95 mail groter te zijn dan de gehele aarde…] voor ons zo klein lijkt te zijn, dat men haar nauwelijks kan zien. Of dat iemand van boven uit de sterrenhemel naar beneden kon kijken: die zou weinig van de aarde zien, ja OK, de aarde zou 95 keer kleiner zijn als wij nu vanaf de aarde de planeet Jupiter kunnen zien.

Over de zon.

• Dat de zon 166 maal groter dan de gehele Aarde is.
• Dat de zon 987850 mijl hoog boven de Aarde staat, zoals Clavius rekent, of naar de mening van de wereldberoemde expert Tycho Brahe, 962080 mijl.
• Dat, om de zon te kunnen bereiken, 560 Aardes op elkaar zouden moeten staan.
• Dat als een vogel vier mijl per uur omhoog naar de zon zou vliegen, zij daar ongeveer 28 jaar 60 dagen, en twee uren, (of zoals Clavius rekent 27 jaar, 166 dagen en 16 uren) onderweg moeten zijn.
• Dat de zon, als zij onder de evenaar is, in een uur 256024 mijl rond draait, dat is zo veel, dat wanneer de klok van de stad Amsterdam 12 uur slaat, en de klok vervolgens half een slaat, de zon de aarde al 24 maal omcirkeld had. (???)
• Of dat in een kwartier de zon 12 maal rond de Aarde draaide, [een vliegsnelheid die door ons nauwelijks gezien kan worden, door de grote afstand van 987850 mijl, die de zon van ons vandaan staat, en dat de zon deze koers continue, zonder ophouden 5600 Jaar gehouden heeft, zonder eens te bezwijken.]

2. English translation:
[• That the Earth is the size of a grain of sand against the starry sky, while the Star Jupiter, which is considered to be 95 times larger than the whole Earth]… seems to us to be so small that you can hardly see her. Or that someone could look down from the starry sky: he would see little of the Earth, yes OK, the Earth would be 95 times smaller than if we could see the planet Jupiter from Earth.

About the sun

• That the sun is 166 times larger than the entire Earth.
• That the sun is 987850 miles high above Earth, as Clavius calculates, or in the opinion of world-renowned expert Tycho Brahe, 962080 miles.
• That in order to reach the sun, 560 Earths should be on top of each other.
• That if a Bird were to fly up to the sun four miles an hour, it would take her about 28 years, 60 days, and two hours, (or as Clavius calculates 27 years, 166 days, and 16 hours).
• That the sun, if it is below the equator, orbits 256024 miles in an hour, that is so much that when the clock of the city of Amsterdam strikes 12 o’clock, and then the clock strikes half past one, the sun already Circled 24 times.
• Or that in 15 minutes the sun revolved 12 times around the Earth, [… a flight speed that can hardly be seen by us, because of the great distance of 987850 miles that the Sun is away from us, and that the sun has continuously kept this course for 5600 years, without even collapsing.]

Pagina rechts:

3. Originele tekst:
[• Of dat in een quartier uur 12 mael ront om de Aerde liep], welke vliegende snelligheydt, bij ons nauwelijcks kan gezien werden, door de groote Distantie van 987850 mijlen, die de Son van ons staet, en dat de Son desen Cours gestadigh, zonder ophouden 5600 Jaar gehouden heeft, zonder eens te beswijcken.
Het wordt gevraeght: Indien de Aerde als een Sandt-koorn te vergeleijcken is tegen het opperste Firmament, en 166 mael kleynder is als de Son, of het dan niet waerschijnlijcker en lichter is, dat hem de Aerde als het minste deel beweeght en omdraeyt, als de Son die 166 mael grooter is als de Aerde, te meer om dat de Son in een uur moet loopen 256024 mijlen, daer de Aerde in een uur maar verschricken soude 225, of daer de Son in een quartaire uur 64006 mijlen loopen soude, soude de Aerde in een kwartier maar 56 1/4 mijl verschricken.
Maer als ik de klare getuyghnissen van de Heilige Schrift aenmercke, van den loop der Sonnen.
En waarom de Sonne, als een van de seven Planeten, niet soo wel haren loops soude voldoen, als de andere ses Planeten.
Ook dat de kracht en Almacht Gods niet vermindert werdt, en dat men boven dien, in calmte en stil weder, de Roock regel recht in de Lucht siet rysen en op gaen, die haer anders na ’t bewegen van de Aerde, als dan oock lichtelijk bewegen soude, gelijck wij door een kleyne en zachte Windt, licht verstroyt en verdreven werdt: dit alles wel waernemende, so verdrijven en verdwijnen […mijne opinien en gedachten, die ick geschept en gevat hadden, van het omdrayen van de Aerde en ’t stil staen van de Sonne.]

3. Nederlandse vertaling:
[• Of dat in een kwartier de zon 12 maal rond de Aarde draaide,] … een vliegsnelheid die door ons nauwelijks gezien kan worden, door de grote afstand van 987850 mijl, die de zon van ons vandaan staat, en dat de zon deze koers continue, zonder ophouden 5600 Jaar gehouden heeft, zonder eens te bezwijken.
Het wordt gevraagd: Indien de Aarde als een zandkorrel te zien is in de sterrenhemel en 166 maal kleiner is dan de zon, of het dan niet waarschijnlijker en logischer is, dat hem de Aarde als het minste deel beweegt en omdraait, als de zon die 166 maal groter is dan de Aarde, te meer omdat de zon in een uur 256024 mijl moet afleggen, daar de Aarde zich in een uur maar 225 mijl zou verplaatsen, of daar de zon in een kwartier 64006 mijl afleggen zou, zou de Aarde zich in een kwartier maar 56 1/4 mijl verplaatsen.
Maar als ik de klare getuigenissen van de Heilige Schrift aanmerk, betreft de loop van der zon. (???)
En waarom de zon, als een van de zeven Planeten, niet zowel haar loop zou maken, als de andere zes Planeten.
Ook dat de kracht en Almacht Gods niet verminderd werd, en dat men bovendien, in kalmte en stil weer, de rook regelrecht in de Lucht ziet stijgen en omhoog gaan, die haar anders na het bewegen van de Aarde, als dan ook lichtelijk bewegen zou, zoals wij door een kleine en zachte Wind, licht verstrooid en verdreven werden: dit alles wel waarnemende, zo verdrijven en verdwijnen…[mijn opinie en gedachten, die ik gecreëerd had, betreft het draaien van de Aarde en het stil staan van de zon.]

3. English translation:
[• Or that in 15 minutes the sun revolved 12 times around the Earth,…]at a flight speed that can hardly be seen by us, because of the great distance of 987850 miles that the Sun is away from us, and that the sun has continuously kept this course for 5600 years, without even collapsing.
It is asked: If the Earth can be seen as a grain of sand in the starry sky and is 166 times smaller than the sun, if it is not more likely and logical that it moves and turns the Earth as the least part, if the sun is 166 times larger than Earth, the more so that the sun has to travel 256024 miles in an hour, since Earth would move only 225 miles in an hour, or since the sun would travel 64006 miles in 15 minutes, Earth would can only move 56 1/4 miles in 15 minutes.
But when I note the clear testimonies of the Holy Scriptures, it concerns the course of the sun.
And why the sun, as one of the seven Planets, would not circle as well as the other six Planets.
Also that the power and Omnipotence of God was not diminished, and that in addition, in calm and still weather, the smoke would not travel straight into the Air and go up, which would otherwise move it slightly after moving the Earth, if any, as we were slightly scattered and driven out by a small and gentle Wind: perceiving all this, driving out and disappearing… [my opinion and thoughts, which I had created, concerning the turning of the Earth and the stillness of the sun.]

4. Originele tekst:
[Ook dat de kracht en Almacht Gods niet vermindert werdt, en dat men boven dien, in calmte en stil weder, de Roock regel recht in de Lucht siet rysen en op gaen, die haer anders na ’t bewegen van de Aerde, als dan oock lichtelijk bewegen soude, gelijck wij door een kleyne en zachte Windt, licht verstroyt en verdreven werdt: dit alles wel waernemende, so verdrijven en verdwijnen] mijne opinien en gedachten, die ick geschept en gevat hadden, van het omdrayen van de Aerde en ’t stil staen van de Sonne.

Van de Seven Planeten

Dat de Son 166 mael grooter is als de Aerde, en 6539 mael grooter is als de Maan, die 43 mael kleynder is als de Aerde.
Dat de Star Mercurius 22 mael grooter is als de Aerde.
Dat de Star Mars eens soo groot is als de Aerde.
Dat de Star Jupiter 95 mael grooter is als de Aerde.
Dat de Star Venus omtrent soo groot is als de Aerde.
Dat de Star Saturnus 91 mael grooter is als de Aerde.

Alhier kan ook genoteert werden, de inwendige Spetie van de Aerde, ’t welk te bemercken is aen de Put in ’t mannenhuis tot Amsterdam, die eenige hondert voeten diep is geboord, en van de Aerde, Spetie en Materie de grondt aldaer is opgeleyt, tot groote verwonderinghe van den diepzinnigen, Godvruchtigen, en opmerckenden Leser: Gelijck te sien is bij het volgende Biljet:

Aenmerckt het wonder van onsen God, Schepper van Hemel en Aerde.

Gestelt door de veertiende Aengel

4. Nederlandse vertaling:
[dit alles wel waarnemende, zo verdrijven en verdwijnen] …mijn opinie en gedachten, die ik gecreëerd had, betreft het draaien van de Aarde en het stil staan van de zon.

Over de zeven Planeten

Dat de Zon 166 maal groter is dan de Aarde, en 6539 maal groter is dan de Maan, die 43 maal kleiner is dan de Aarde.
Dat de Ster Mercurius 22 maal groter is dan de Aarde.
Dat de Ster Mars eens zo groot is dan de Aarde.
Dat de Ster Jupiter 95 mael groter is dan de Aarde.
Dat de Ster Venus omstreeks zo groot is als de Aarde.
Dat de Ster Saturnus 91 maal groter is dan de Aarde.

Alhier kan ook genoteerd worden, de inwendige materiaal van de Aarde, welk te bekijken is in de Put in het mannenhuis te Amsterdam, die enige honderd voet diep is geboord, en van de Aarde, materiaal en materie de grond aldaar is opgeleid, tot grote verwondering van den diepzinnige, Godvruchtige, en opmerkende Lezer: Zoals is te zien op het volgende pamflet:

Aanschouw het wonder van onze God, Schepper van Hemel en Aarde.

Gesteld door de veertiende Engel

4. English translation:
[perceiving all this, driving out and disappearing…] my opinion and thoughts, which I had created, concerning the turning of the Earth and the stillness of the sun.

About the seven Planets

That the Sun is 166 times larger than Earth, and 6539 times larger than the Moon, which is 43 times smaller than Earth.
That the Star Mercury is 22 times larger than Earth.
That the Star Mars is once the size of Earth.
That the Star Jupiter is 95 mael larger than Earth.
That the Star Venus is about the size of Earth.
That the Star Saturn is 91 times larger than Earth.

Here it can also be noted, the internal material of the Earth, which can be viewed in the Well in the men’s house in Amsterdam, which has been drilled a few hundred feet deep, and of the Earth, material and Matter has been trained there, to great wonder of the profound, Godly, and observant Reader: As can be seen on the following pamphlet:

Behold the wonder of our God, Creator of Heaven and Earth.

Written by the fourteenth Angel

Dwaling is lastig om goed te berijpen
Ik had door het oude taalgebruik en het op en neer gaan tussen gedachten moeite te begrijpen wat de schrijver nou écht zelf denkt, en wat hij moet denken van de kerk. Ouderwets begrijpend lezen zeg maar… Hennie heeft me weer wat geholpen:

Als de aarde stil staat met daaromheen draaiende hemel-schijven met andere planeten (de zon gaat in 24 uur helemaal rond, andere schijven draaien langzamer) zal er een logische samenhang moeten zijn tussen de berekeningen van de verschillende hemel-schijven. Dat blijkt niet zo te zijn. Daarom twijfelt van Engelen aan de hypothese van een stilstaande aarde met draaiende hemel-schijven. De hypothese van een bewegende en draaiende aarde noemt van Engelen veel logischer. Ook twijfelt hij aan de Heilige Schrift, voornamelijk vanuit de redenering op pagina 2. Maar geeft hij de Heilige Schrift weer gelijk, omdat de rook rechtop stijgt, bij kalm en stil weer. Hetgeen niet zou kunnen bij een bewegende aarde. Zijn beschrijving is daarmee niet in strijd met de Heilige Schrift (anders zou het in die tijd wel heel anders met hem aflopen). Tegelijkertijd zaait hij grote twijfel over de hypothese met een stilstaande aarde en een rond draaiende hemel.

Geen sterke uitspraken dus over wat hij nou echt zelf denkt, maar wel twijfel zaaien over de gevestigde gedachte. Alhoewel… Rond 1610 bevestigde Galilei wat Copernicus in 1543 al stelde. De strijd van Galilei met de kerk duurde echter tot aan zijn dood in 1642, 100 jaar na het boek van Copernicus…Zo sterk was de macht van de kerk (onder de rivieren).

Extra pagina’s
Ik heb een latere (zelfde) editie van 1682 gevonden op google books, dan kun je het hele boek (4 pagina’s) zelf goed bekijken. In deze editie zijn 2 pagina’s toegevoegd die de spetie van die gegraven gang in dat badhuis beschrijven. Hele mooie toevoeging !

Dit is een bijzonder boekje van maar liefst 361 jaar oud. Een paar pagina’s van P. van Aengelen en daarna gaat JC (Jacob Cats ?) verder met zijn jaarbeschrijving: Minder astronomie gerelateerd, maar een mooie aanvulling op die prachtige basis hierboven.

Over het adres van de uitgever:
Midtsgaders (also ook) van de son en ’s hemels loop. An een gesteld door P. van Aengelen t’ Amsterdam, voor Marcus Willemszoon Doornick, Boeckverkooper, by de Nieuwe-brug, op de Thesselsche Kay, in ’t cantoor Inck-vat. Anno 1661. > De P staat voor Pieter van Aengelen.

Thesselsche kay, later genoemde De Texelsekade bestaat niet meer en is nu de Prins Hendrik kade, het stuk tussen de Nieuwezijdsvoorburgwal en het Damrak. Het kantoor van de uitgever zat bij de nieuwe brug . Volgens deze bron werkte de uitgever daarna nog op meerdere adressen (nog een bron):

Doornick, Marcus Willemsz. Amsterdam 1659-1702 – Adres: (Nieuwe) Gast-huis-moolen-steeg (de) 1659; Thesselsche kay, by de Nieuwe-Brugh (de) 1662-1663; Vygen-dam = Middeldam (de) 1663-1684 – Uithb.: Kantoorinckvat (in’t) 1659-1682

De vermeerderde wyse Jaer Beschryver – 1661

Vertoonende den hemels-loop / een onsenibaren Almanach / Doz sprongh en baste-tijd der Heilige Dagen (???)

Item, Ontdeckingh van de Wonderlijcke wercking der natuur, eygenschappen van beesten en kruyden, plichten der huyshouding, visscherye, en landt-bouwery; opmerckinghen voor de gesontheyt: alles yeder dagh van yeder maent toegepast. Door J.C. (Jacob Cats?)

Uitgegeven door Cornelis Ianszoon Boeckverkooper een de Nieuwe Kerk te Amsterdam, Anno 1661

Bekijk het volledige boek op Google Books